Komisarz O’Flaherty odwiedził Polskę w dniach 16-18 września 2024 r. z misją skupioną na sytuacji na granicy polsko-białoruskiej oraz prawach człowieka uchodźców, osób ubiegających się o azyl i migrantów. Misja Komisarza została zainicjowana przez długotrwałe raporty o incydentach na granicy polsko-białoruskiej i była kontynuacją dwóch listów wysłanych w lipcu do Premiera i Marszałka Senatu RP w tej sprawie.
Komisarz chwali Polskę za przyjęcie i pomoc milionom ludzi uciekających przed agresją Rosji na Ukrainie. Dostrzega również wyzwania, jakie stwarza instrumentalizacja migracji i destabilizujące działania władz białoruskich na granicy polsko-białoruskiej. Uważa jednak, że obecna praktyka przyspieszonych powrotów na granicy polsko-białoruskiej, ułatwiona przez zmiany legislacyjne przyjęte w Polsce w 2021 r., nie pozwala na pełne poszanowanie międzynarodowych standardów praw człowieka. Praktyka przyspieszonych powrotów osób przez granicę na Białoruś bez indywidualnej oceny, w tym w niektórych przypadkach osób, które formalnie wystąpiły o azyl na terytorium Polski, naraża je na ryzyko poważnych naruszeń praw chronionych przez Europejską Konwencję Praw Człowieka.
Zgodnie z Konwencją państwa nie mogą narażać kogokolwiek na realne ryzyko utraty życia lub tortury, nieludzkie lub poniżające traktowanie lub karanie, nawet w obliczu poważnych wyzwań związanych z migracją. Powroty bez indywidualnego badania mogą również naruszać zakaz zbiorowych wydaleń. Komisarz wzywa polskie władze do położenia kresu wszystkim zbiorowym powrotom na Białoruś i do zapewnienia, że każda osoba, która chce ubiegać się o ochronę międzynarodową na terytorium Polski, będzie mogła to skutecznie zrobić i otrzyma staranną indywidualną ocenę swojego przypadku. Ponadto Komisarz przypomina, że należy zwrócić należytą uwagę na najbardziej narażone grupy wśród osób ubiegających się o azyl i migrantów.
Komisarz otrzymał wiarygodne zarzuty dotyczące odosobnionych aktów niewłaściwego postępowania niektórych członków polskiej Straży Granicznej wobec osób ubiegających się o azyl i migrantów. Komisarz z zadowoleniem przyjmuje zobowiązanie kierownictwa Straży Granicznej do zerowej tolerancji wobec takich aktów. Odnotowuje utworzenie wyspecjalizowanej jednostki ścigania, której zadaniem jest zajmowanie się takimi domniemanymi aktami i zachęca do kontynuowania tej pracy, aby zapewnić, że każdy taki domniemany przypadek niewłaściwego postępowania zostanie zbadany i ukarany.
Komisarz wzywa polskie władze do większych inwestycji w tworzenie struktur do merytorycznego dialogu z eksperckimi organizacjami społeczeństwa obywatelskiego, które działają w zakresie udzielania pomocy prawnej i humanitarnej ludziom na granicy polsko-białoruskiej. W tym celu zachęca do ponownego ustanowienia platformy konsultacyjnej między organizacjami społeczeństwa obywatelskiego a Strażą Graniczną, zauważając, że taka struktura działała przed 2015 r. Komisarz dowiedział się o przypadkach kryminalizacji osób zaangażowanych w udzielanie pomocy prawnej i humanitarnej na granicy. Wzywa do wycofania wszelkich zarzutów w związku z taką legalną działalnością mającą na celu obronę praw człowieka.
Komisarz z zadowoleniem przyjmuje wysiłki polskich władz na rzecz przeprowadzania operacji poszukiwawczo-ratowniczych na granicy, inicjatywę polegającą na umieszczeniu wyspecjalizowanych koordynatorów ds. praw człowieka we wszystkich jednostkach polskiej Straży Granicznej i na szczeblu centralnym oraz szkolenia w zakresie praw człowieka dla członków Straży Granicznej. Zachęca do kontynuacji i rozwoju tych inicjatyw. Zauważa jednak, że tylko garstka podmiotów zajmujących się prawami człowieka i działalnością humanitarną wśród polskich organizacji społeczeństwa obywatelskiego otrzymała do tej pory dostęp do strefy buforowej, która została utworzona na granicy polsko-białoruskiej w czerwcu i niedawno przedłużona o kolejne 90 dni. Przypomina, że dostęp humanitarny jest niezbędny do ochrony praw człowieka osób uwięzionych na terenach przygranicznych oraz zapobiegania nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu, a nawet zagrożeniom dla ich prawa do życia. Pomoc prawna jest niezbędnym zabezpieczeniem w celu utrzymania zakazu wydalania, zapobiegania zbiorowym wydaleniom i zapewnienia dostępu do skutecznych środków zaradczych. Zwracając uwagę na autonomiczne uprawnienia lokalnych dowódców Straży Granicznej w zakresie udzielania lub odmawiania zezwoleń na wstęp do strefy, Komisarz wzywa do ustanowienia jasnych i ujednoliconych kryteriów przyznawania takich zezwoleń na wjazd.
Komisarz zaleca rozważenie utworzenia niezależnego mechanizmu monitorowania praw człowieka, który na stałe monitorowałby przestrzeganie praw człowieka wzdłuż granicy*.
Zauważając znaczącą rolę, jaką Polska odgrywa w kształtowaniu europejskiej polityki migracyjnej, Komisarz zachęca polskie władze do wykazania się przywództwem poprzez opracowanie solidnego systemu zarządzania migracją, w którym uzasadnione obawy dotyczące bezpieczeństwa są połączone z solidnymi zabezpieczeniami prawnymi i politycznymi w celu ochrony godności i praw człowieka uchodźców, osób ubiegających się o azyl i migrantów przy pełnym poszanowaniu prawa międzynarodowego, w tym Konwencji o statusie uchodźców z 1951 r. i Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Komisarz, zauważając zachęcające zmiany w oficjalnych komentarzach dotyczących kwestii migracji, wzywa rząd do zajęcia się narracjami w polskim społeczeństwie, które opierają się na dezinformacji, i wzywa do uwzględnienia tej kwestii w nadchodzącej strategii migracyjnej.
W odniesieniu do niedawno przyjętego ustawodawstwa, które zwalnia z odpowiedzialności karnej pewne kategorie funkcjonariuszy państwowych rozmieszczonych na obszarach przygranicznych, którzy w pewnych okolicznościach i w sytuacjach nagłych używają siły bezpośredniej lub broni palnej z naruszeniem obowiązujących przepisów lub którzy zezwalają na takie użycie przez innych, Komisarz uważa, że jest ono sprzeczne z prawem międzynarodowym i standardami Rady Europy, w szczególności z wymogami Artykułów 2 (prawo do życia) i 3 (zakaz tortur i złego traktowania) Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Wyraża ubolewanie z powodu jego wejścia w życie i zaleca jego uchylenie.
Podczas wizyty Komisarz spotkał się z Ministrem Spraw Zagranicznych Radosławem Sikorskim, Podsekretarzem Stanu w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych i Administracji Maciejem Duszczykiem oraz Komendantem Głównym Straży Granicznej generałem Robertem Baganem i docenia otwartość dyskusji. Komisarz odwiedził przejścia graniczne w Terespolu i Połowcach oraz części granicy Polski z Białorusią znajdujące się w strefie buforowej. Spotkał się również z przedstawicielami społeczeństwa obywatelskiego i organizacji międzynarodowych. Przy okazji wizyty Komisarz wziął również udział w uroczystości wręczenia Nagrody Solidarności im. Lecha Wałęsy białoruskiemu opozycjoniście Pawłowi Łatuszce.
