Urodził się 4 lutego 1746 r. w Mereczowszczyźnie koło Kossowa na Polesiu (Białoruś). W wieku dziewięciu lat rozpoczął naukę w Kolegium Pijarów w Lubieszowie.
W roku 1760 przerwał naukę z powodu finansowych kłopotów rodziny po śmierci ojca. Dziedzicem niewielkiego majątku został jego brat Józef, dlatego Tadeusz wybrał karierę wojskową. W 1765 r. wstąpił do rozpoczynającego działalność Korpusu Kadetów Szkoły Rycerskiej, uczestniczył tam w specjalnym kursie inżynierskim dla wyróżniających się słuchaczy. Szkołę ukończył w stopniu kapitana.
Kościuszko we Francji
Z powodu reorganizacji Szkoły Rycerskiej w 1769 r. wyjechał do Paryża, gdzie studiował w Akademii Malarstwa i Rzeźby. Zajmował się również powiększaniem swojej wiedzy na temat nowoczesnych fortyfikacji. Pięcioletni pobyt w przedrewolucyjnej, oświeceniowej Francji wywarł poważny wpływ na jego przekonania polityczne i społeczne.
Kościuszko powrócił do kraju na krótko w 1774 r., jednak wobec braku perspektyw znalezienia angażu w niewielkiej armii wyjechał do Drezna. Nie znajdując i tam zajęcia, ruszył do Paryża. Tam dowiedział się o wojnie w Ameryce – o decyzji wyjazdu zadecydowały bardzo zła sytuacja materialna i republikańskie poglądy. W Filadelfii znalazł się latem 1776 r., miesiąc po ogłoszeniu Deklaracji Niepodległości. Nadzorował fortyfikowanie Filadelfii, twierdzy Ticonderoga oraz wybrzeży rzeki Hudson. Jego działania przyczyniły się do kapitulacji części sił brytyjskich pod Saratogą. W latach 1778–1780 fortyfikował kluczowe dla losów wojny West Point. Wznosił też mosty, które kilkukrotnie umożliwiły siłom amerykańskim wyjście z okrążenia. W marcu 1780 r. został nominowany inżynierem armii amerykańskiej.
W uznaniu zasług został w 1783 r. awansowany na generała brygady. Otrzymał także specjalne podziękowania od Kongresu Kontynentalnego, nadanie gruntu oraz znaczną sumę środków finansowych, które stanowiły podstawę jego majątku w kolejnych latach. Swoje doświadczenia wyniesione z amerykańskiej walki o niepodległość, takie jak umiejętności prowadzenia improwizowanych działań wojennych, wykorzysta kilka lat później, podczas powstania w 1794 r.
Działalność Kościuszki w Polsce
W 1784 r. powrócił do kraju. Znów nie mógł uzyskać etatu w armii, więc zaangażował się w prowadzenie rodzinnego majątku. Brak umiejętności gospodarowania doprowadził do szybkiego zadłużenia gospodarstwa. W tym czasie nawiązał kontakt z przyszłym posłem na Sejm Wielki Michałem Zaleskim. Przedstawił mu postulaty poprawy doli chłopów oraz stworzenia armii na wzór amerykańskiej, opartej na lokalnych milicjach.
Dzięki pierwszym reformom wojskowym Sejmu Wielkiego Kościuszko w 1789 r. otrzymał nominację na generała majora wojsk koronnych. W 1792 r. brał udział w przygotowaniach do wojny w obronie Konstytucji 3 maja. Odznaczył się w walce z oddziałami rosyjskimi. Walczył w bitwach pod Zieleńcami, Włodzimierzem i Dubienką. Otrzymał Order Virtuti Militari i został awansowany do stopnia generała-lejtnanta. Po przyłączeniu się króla do konfederacji targowickiej planował jego porwanie i skłonienie do dalszej walki – pomysł został odrzucony przez księcia Józefa Poniatowskiego.
Kościuszko podobnie jak wielu działaczy politycznych wyjechał z kraju. Najpierw do Lipska, później do Paryża. Kiedy w 1793 r. ogłoszono drugi rozbiór Polski, przyjechał do Drezna, gdzie wraz z innymi emigrantami zaczął opracowywać koncepcję powstania narodowego. Zabiegał również o poparcie rewolucyjnej Francji.
Insurekcja Kościuszkowska
Insurekcja, nazwana Kościuszkowską, rozpoczęła się w 1794 r.; była ostatnią próbą ratowania Rzeczypospolitej. Kościuszko zdecydował się na jej rozpoczęcie po buncie części oddziałów redukowanej na rozkaz Rosjan armii koronnej i z powodu ryzyka wykrycia przygotowań do wybuchu zrywu. 24 marca 1794 r. złożył na rynku krakowskim przysięgę na wierność Rzeczypospolitej i objął przywództwo nad powstaniem jako Najwyższy Naczelnik Siły Zbrojnej Narodowej. Z powodu braku wystarczającej ilości broni nakazał utworzenie oddziałów chłopskich uzbrojonych w postawione na sztorc kosy. Do historii przeszli jako kosynierzy. Dzięki ich atakowi na rosyjskie armaty wojska Kościuszki zwyciężyły 4 kwietnia pod Racławicami. W celu mobilizacji chłopów 7 maja ogłosił tzw. Uniwersał Połaniecki, który ograniczał poddaństwo chłopów i przyznawał im wolność osobistą.
Pomimo wielu sukcesów militarnych i przeniesienia walki także na Litwę oraz do Wielkopolski Insurekcja Kościuszkowska zakończyła się klęską. Kościuszko dostał się do niewoli w przegranej bitwie pod Maciejowicami 10 października. 16 listopada pod Radoszycami rozwiązane zostały ostatnie oddziały powstańcze.
„Chociaż Kościuszko poniósł klęskę, wskazał drogę walki o wolność poprzez zbiorowy wysiłek całego narodu i to stało się jego testamentem politycznym. Tę kościuszkowską myśl ideowo-polityczną podejmą Polacy, podrywając się co pokolenie do walki o odbudowę państwa” – pisał o Insurekcji Kościuszkowskiej prof. Andrzej Zahorski w książce „Trzy powstania narodowe”.
Kościuszko po insurekcji
Ciężko rannego Kościuszkę uwięziono w Twierdzy Pietropawłowskiej. Po śmierci Katarzyny II został uwolniony przez jej następcę, cara Pawła. Wraz z nim wolność odzyskało 20 tys. jeńców. Przez Finlandię i Wielką Brytanię wyjechał na krótko do Stanów Zjednoczonych. Tam spotkał się ze swoimi przyjaciółmi z czasów wojny o niepodległość, m.in. wiceprezydentem Thomasem Jeffersonem. Po powrocie do Europy w latach 1798–1815 mieszkał pod Paryżem, brał wtedy m.in. udział w tworzeniu Legionów Polskich oraz w zakładaniu Towarzystwa Republikanów Polskich. Był sceptycznie nastawiony do Napoleona i Księstwa Warszawskiego. W 1815 r. odmówił wsparcia dla powstania uzależnionego od Rosji Królestwa Polskiego.
Zmarł 15 października 1817 r. w Solurze w Szwajcarii. Został pochowany w tamtejszym kościele pojezuickim; rok później szczątki bohatera przewieziono do Krakowa, spoczęły w kryptach królewskich w katedrze na Wawelu. W latach 1820–1823 w Krakowie usypano Kopiec Kościuszki. W czasach zaborów Kościuszko został uznany za największego z bohaterów walki o niepodległość. Urna z jego sercem trafiła do Polski dopiero w 1927 r. – umieszczono ją w kaplicy królewskiej Zamku Królewskiego w Warszawie.
